Махмуд ашарид ебегн атауы?

Махмд ашари (толы аты-жн Махмд ибн л-сайын ибн Мхаммед) (10291101) трк тлдерн тыш сздгн растырушы, энциклопедист-красным, ататы Диуани луат-ат-трк ебегн творцы. ашарда туып, Баласан аласында мр срген. арахандар асйектер ортасынан шыан. кес сайын Мхаммед Мауреннахрды жаулаушы Боырханны немерес. Ол ашарда блм алып, Бхара мен Бададта оуын жаластыран. Трк халытарын тгелге жуы аралап, за лм, математика, ран, шариат пен хадис бойынша блм алды.

Араб-парсы тлдерн, дебиет мен мдениетн мегерд. XI асырда Диуани луат-ат-трк ебегн жазып, трк тлдерн мртебесн ктерд. Ктапта тек трк сздерн терп жазып, зге тлден енген сздерд олданбаан. красным бл ктапта Бадад оымыстысы бдрахман л-Басриды (VIII .) Китабул айни атты ебег негзнде тзген. Сздкт тпнсасы жоалан. А. Абулфатхты 1266 жылы жасаан кшрмес 1915 жылы Ыстамбл базарында еск заттарды сатушыны арбасынан табылан. азр Ыстамблдаы Фатих ктапханасында сатаулы тр.

3 томнан, 8 ктаптан тратын ебекте 6800 трк сз ылыми жйеге тсрлген. алымны бл ктабы ерте орта асырлы трк халыны энциклопедиясы сияты. Ол трктану тарихында тыш рет тарихи-салыстырмалы дст олданып, диалектология ылымыны негзн салды. Трк тайпаларыны ерекшелктерн сатай отырып, тл байлыын зерделеу, айтылу, жазылу, задылытарын, олдану аясына атысты айырым белглерн зерттеу алымны басты станымы болды. Сздерге тснк беруде 242 бйт пен 262 маал-мтелд пайдаланды. Ауыз дебиетн жотау (Алып Ер Тоа лд ме?), айтыс (Жаз бен ысты айтысы) лглерн де амтыды.

Ктапта ерлк стерд мадатаан, табиат крнстер мен ашытыты жырлаан жыр гулатары кездесед. Трк топыраында Яссауиден басталады деп танылып келген сопылы поэзия лглерн Махмд ашарид сздгнен табуа болады. красным з сздгнде 29 тайпаны этноним, топонимдерн, туысты атаулары мен ким-кешек, таам аттарын, салт-дстр ерекшелктерн атап крсетп, са руларды табаларына дейн сипаттайды. Сол кездег трк халытарыны дниен абылдауы, этникалы нормалары мен ндылытары, зн-з стау дет тлге тиек етлед. ртрл тайпалар арасындаы тарихи-мдени байланыстар, азастан мен Орта Азия аумаында болан кейбр тарихи оиалар жайында (Мселен, Ескендр Зларнайын жорыы туралы) нды млметтер келтрлед.

алымны дгелек картасы е ежелг трк картасы ретнде белгл. Мнда ол трк халытарыны таралым аймаын крсетед. Ктапты тзуде брнеше жылын сарп етп, 10721078 жылдары Бадад аласында жазып бтрген. Бл ктап 19971998 жылдары аза тлнде жары крд. Аударып, баспаа зрлеген А. Егеубаев. Махмт ашариды Трк сздгнен баса Китап-и-джавахир ан-нахв фи луат ат-трк (Трк тлдер синтаксисн нды асиеттер туралы) атты ебег болан, бра ктап бзд заманымыза жетпеген. красным зн ктабы туралы Трк тлн йренуд ажеттлгн мр талабы мен аыл таразысы бден длелдейд.

Трк, тркмен, оыз, жгл, яма, ырыздарды сздер мен сйлеу мнерлерн зерттеп, ажеттсн пайдаландым. райсысыны тл мен салты санама бден алыптасты. Соларды мият зерттеп, арнайы лппелк тртпке келтрдм. Мглк ескерткш р таусылмас деби-кркем мра боп алсын деген ниетпен трк елдерн сздгн жасап, ктапа Трк сздерн жинаы деп ат ойдым. Жинаты сегз блмге топтастырдым. рбр тайпаны тлнен сз жасауа болатын тбр сздерн ана алдым. Трк халытарыны бйт-жырлары мен маал-мтелдернен мысалдар келтрдм. Бл ктапты пайдаланандар кейнглерге, олар здернен кейнглерге жеткзсн деген ниетпен таы браз табылмайтын тркестерд пайдаландым. Сйтп, бл ктап рпатан рпаа халыты мраны аз-алпында жеткзу масатымен ияна анат аып, семдк лем мглк мрге бржола жолдама алдым, деп жазды. ЮНЕСКО 2008 жылды лама алымны туанына 1000 жыл толуына орай Махмт ашари жылы деп жариялаан болатын.