араханны аандары

арахан аанаты Шыыс Тркстан, Жетсу, Сырдария, Талас, Шу рн тты оныс етт. Оны рылуы 940 жылдан басталады. аанатты орталы астанасы Шу зен бойындаы Баласан, кейнрек Ордакент (Тараз) аласы. арахан мемлекетн зген, Мерке, лан сияты алаларында р алыпсатар алпауыттар мен олнершлер мекендеген.

арахан улетн негзн салушы Сат Борахан (915955жж.) болып есептелнед. Ол арл хандыыны ргесн ктерп, мртебесн асырушыларды бр Блге л адыр ханны немерес. Сат Тараз жне ашар алаларын зне аратып, 942 жылы Баласандаы билеушн латып, зн жоары аан деп жариялайды. Мемлекетт кшейкуне арл, шгл, ягма тайпалары лкен лес осты. Сат лгеннен кейн колотилк оны баласы Мсаа кшт, ол 960 жылы арахан мемлекетн халын ислам днне аратты. Оны астанасы ашар болды. Сатты екнш баласы Слеймен-лек Баласанды иеленд. Кейн бл рд оны лы Хасан Бора-хан мра етп алды. Мса лген со, арахан жерндег жоары аан атаы оны баласы ли Арслан хана кшт. 990 жылы арахан билеушлерн бр Хасан (Харун) Бора хан Испиджабты баындырды. Ал 992 жылы арахандытар шыыста Хотанды, батыста Бхараны басып алды. 999 жылы арахан билеушс ли Арсланны баласы Насыр Орта Азиядаы Саманилер мемлекетне соы берд. арахан хандыы за соыстардан кейн 10041005 жылдары Муеренахр жерн тгелдей зне аратты. Осыдан кейн арахан мемлекет XI-асырды 30 жылдары Шыыс жне Батыс аанаты болып екге блнд:

Жетсу жне Шыыс Тркстан жер Шыыс аанатына арап, оны орталыы уел Орда (Баласана жаын), кейн ашар аласы болды. Муеренахр жерлер Батыс аанатына арап, оны орталыы зкент, кейнрек Самаранд болды. арахан мемлекетнде жоары кмет колотилг хаканны олында болан. Ол мрагерлкке алып отыран. арахан феодалды оамыны стем тап клдерне хаканны рпатары тегндер, лек хандар, бектер, нменгерлер, нкерлер жатан. Хана е жаын адамдарды бр узр болан. Узр жоары билеушн е жаын кмекшс жне кеесшс болып саналды. Хан сарайы, оны басты ордасы мемлекеттк жне кмшлк басару орталыы болып есептелд. арахан мемлекетндег аса маызды леуметтк-саяси институт скери-мралы жйе болан. Мемлекет брнеше лестерге блнд. Оларды бастылары: Тараз, Испиджаб, Баласан. Хан мемлекеттк немесе скери ызмет шн феодалдара жер берп, сол жердег халытан салы жинауа рсат еткен. Мндай жерлер икта, ал оны иеленуш мукта деп аталан. арахандардаы жер иеленуд таы бр кп тараан тр скери лестк жерлер. Ол скери ызмет шн берлген. арахан феодалды оамында шаруаларды анауды бр тр жала лестк жер беру орын алан. Араб-парсы деректернде лестк жер алан шаруалар мзарлар немесе барзгар деп аталан. лескер жерден алынан нмн денн салы трнде мемлекетке жне жер иелерне тлеп отыран. Шаруаларды анауды екнш бр тр коммендация жер иелг. Оны мн: лсз адам зн жер телмн кштн аморлыына беред, ол кшт адам лсз адамды басалардан орауа тис.

азастанны отстк-шыыс жне отстк аудандарын мекендеген арахандытар кшпел жне жартылай кшпел мал шаруашылыымен айналысты. Мал шаруашылыында жылы сру жетекш орын алды. арахан мемлекетн рамына енген трк тайпалары отар-отар ой стады, сондай-а тйе, ешк, р ара срд. Отырышы, жартылай отырышы трк тайпаларыны бразы егншлкпен де айналысты. Олар тары жне баса да днд даылдар срд, отырышылар ала мдениетмен араласып, ала халын толытырды. алаларда олнер ксб, сресе кзешлк кенен дамыды. Олар ашылыпен де айналысан. Сондай-а Сырдария, ле, Шу, Талас зендернен пиры аулау айтарлытай рл атарды.

XI асырды аяына арай арахан мемлекет соыстармен жне феодалды иелктерд одан р блшектенумен байланысты лдырай тст. XII асырды 30-шы жылдары Шыыс арахан иелгн, Жетсуды жне азастанны отстгн шыыстан келген кидандар жаулап алды.