Поведайте про времена глаголов на казахском языке кратко

Етстк шатары

Етсткт маынасы с-рекетт блдру болса, кез келген с-рекет белгл бр мезглде орындалады. Ол сйлеуш айтып тран мезглде ту ммкн, немесе нем тп жататын рекет болады, сондай-а не сйлеп тран кезден брын, не кейн орындалуы да ммкн. Ендеше, етстк шаы сйлеп тран кезге атысты аныталады.

имыл мен рекетт жзеге асу кезен блдру етстк шаы деп аталады. Етстк шатары  етстк тбрге -ды, -д, -ты, -т, -ма, -мек, -па, -выпекал, -ба, -бек жрнатары осылу арылы жасалады. Шаты маына подарка етсткпен де, крдел етсткпен де берлед.

аза тлнде ш ша бар: яни, ткен ша, осы ша жне ауыспалы ша.

1. ткен ша

с-рекетт сйлеп тран кезден брын боланын блдретн шак трн ткен ша деймз. аза тлнде ткен шаты ш тр бар. Олар: жедел ткен ша, брыны ткен ша жне ауыспалы ткен ша.

1) Жедел ткен ша - сйлеп тран мезглден аз уакыт брын болан, сол кезге жаын ткен ст блдретн ткен ша тр.

Жедел ткен ша етстк тбрне -ды, -д, -ты, -т жрнаыны жне оан жктк нажималау нажималану арылы жасалады. Мысалы: 1. Мен ауылга келдм. 2. Сен ктапханада болды. 3. Олар теледидар крд.  Осы сйлемдерде етс-тк шаыны ш жаа атыстылыы жктк нажималаулармен берлген.

2) Брыны  ткен ша с-рекетт сйлеп тран уакыттан кп брын ткенн блдред. Мысалы: йлерд урылысшылар аудан жрдеммен салан. Брыны ткен шаты с-рекет мезглд блдруде жедел ткен шатан згешелг имылды ткендг туралы натылы сйлеушн сзнде басым болады.

Брыны ткен шаты жасалу жолдары

1.   -ып, -п, -п жрнатары жне жктк жалаумен: Глнр бны апасына да айтыпты.

2.   -ан, -ге -ан, -кен жрнатары жне жктк жалаулармен: Глнр бны апасына да айтан.

3) Ауыспалы ткен ша имыл иесн ертеден дадыа айналан с-рекетн блдред. Мысалы: 1. Демалыс сайын кездесп тратын 2. жес ертегн дмдеп айтушы ед

Ауыспалы ткен шаты жасалу жолдары

1) -атын -етн -итын -итн жрнатары жне жктк жалау арылы. Мысалы: Мен оитынмын. Бз оитынбыз.

2) -ушы, -уш осымшасына ед кмекш етстгн тркесу арылы. Мысалы: Сен барушы ед. Сздер барушы едздер.

2. Осы ша

с-рекет, имылды сйлеп тран кезде тп жатанын блдретн етстк шаыны трн осы ша деп атайды.

Осы ша жасалуы мен маынасына арай на осы ша жне ауыспалы осы ша деп блнед.

1) На осы ша деп имылды дл сйлеп тран кезге сйкес келун айтамыз.

На осы ша подарка осы ша жне крдел осы ша деп блнед.

Дара на осы ша отыр, тр, жатыр, жр етстктермен жасалады. аза тлнде отыр, тр, жатыр, жр етстктерн кй-алып (кейде алып) етстктер деп атайды. Аталан трт етсттк адамны е негзг имылдарын крсетед, яни с иес не отырады, не жатады, не трады, не жред. Бл- оларды маыналы ерекшелтктер, отыр, тр, жатыр, жр етстктер грамматикалы жаынан да баса етстктерден згешеленед. Кй-алып етстктерне жктк нажималауды жалануы есм сздерге сайды. Жктк нажималау тбрден кейн брден нажималанады. Мысалы: оушы+мын (зат есм+жктк нажималау), отыр+мын (кй-алып етстг+жктк нажималау). Отыр, тр, жатыр, жр кй-алып етстктер жеке транда негзг етстк болып, жктк нажималау ткелей нажималанып, дара на осы ша жасайды.

Мысалы: Мен отырмын (жрмн, трмын, жатырмын). Бз отырмыз (жрмз, трмыз, жатырмыз)

Крдел на осы шата негзг етстк -ып, -п, -п жрнатарымен келп, отыр, тр, жр, жатыр  етстктер кмекш етстк ызметнде жктелп жмсалады.

Мен оып жатырмын. Бз оып жатырмыз.

Ауыспалы осы ша -а, -е, -й ксемше тлалы етсткт жктелу арылы жасалады (Мен жземн, оимын. Сен жзес, оисы) Немесе дадылы трде болып тратын былыстарды блдред: жабыр жауады, с шады, ит ред.

3. Келер ша

Келер ша - сйлеп тран кезден кейн болатын с-имылды блдретн ша тр. Мысалы: 1. Ктапханага ерте барамыз. 2. Ауыла жол тссе бармапыз. Келер ша жасалуы мен маынасына арай болжалды келер ша, масатты келер ша, ауыспалы келер ша деп шке блнед.

1) Болжалды келер ша с-рекетт кейн болатын, болмайтынына болжам, жорамалды блдред. Мысалы: Апам бр аылын табар.

Болжалды келер ша етстк тбрге есмшен -ар, -ер, -р, -с жрнатарыны нажималануы арылы жасалады.

2) Масатты келер шата етстк арылы с-рекетт ту, болу масаты айтылады. Мысалы: 1. Оуа баруа ниет етпекпн. 2. Ктапты бугн-ертедер бтрмекпн.

Масатты келер ша етстк тбрне -ма, -мек, -па, -пек, -ба, -бек жрнатарына жктк жалау нажималануымен жасалады. Шаты баса да трлер сияты масатты келер шата рамына арай подарка жне крдел болады.

3) Шаты маына сйлем ыайына арай айындалатын келер ша тр ауыспалы келер ша деп аталады. Мысалы: Шыарманы орытындысын ерте айтады.