клтегн ескерткш тарихи ерлк шыармасы

Клтегн жазуы.
р халыты алыптасу, даму жолында зне тн ерекшелктер бар. Бл тарихи ндылыты зерделеп жарыа шыару ай мемлекетте болмасын маызды мселелерд брне айналан.
Кеестер Хвалаы кезнде ткен тарихымызды зерттеу ммкн болмады. Сондытан болар ата-бабамызды бай мрасы Трк лемн зерттеуде алымдарымызды негзг ебектер егемендктен кейн ана крне бастады.   
Трк халытарыны кне дурдег за асырлы мдени мраларыны бр Клтегн ескерткш. Орхон-Енисей жазуына жататын маыздылыы жаынан баа жетпес нды дние.                       
Бзге жеткен Тркi тарихы да осы VII-VIII асырларда жазылан Орхон-Енисей жазба ескерткштер арылы белгiлi болды. Ескерткiш бiр заманда тркiлер мекендеген Енесей зенiнi бойы мен азiргi Монол Халы Республикасыны астанасы Улан-Баторды батысындаы 400 километр жердегi Орхон зенi бойындаы Кошо-Цайдам ойпатында орналасан. Оны алаш тауып, ылым лемiне млiмдеушi-орыс алымы Н. М. Ядринцев. 1890 жылы Гейкель басфин угор оамыны, 1901 жылы В. Радлов бастаан Орыс ылым Академиясыны Экспедициялары ескерткiш орнатылан жерге барып, жазуды з кздерiмен крiп, тексерiп айтады. 1902 жылы Ужчжоудаы аылшын консулы К. Кэмппель Клтегiн ескерткiшiне бiрсыпыра зертеу жмысын жргiздi. 1909 жылы француз саяхатшысы Де Ля Кост келiп тексе, 1912 жылы красным В. Л. Котвич зерттеу жмыстарын жргiздi. 1958 жылы монгол чехославак бiрiккен ылыми экспедициясы Клтегiн ескерткiшiнiн орнына азба жмыстарын жргiздi. Бан басшылы еткен чех археологы Л. Иисль. Бл В.В. Радловтан кейiнгi жасалан азба жмысы едi. азба жмыстары стiнде оран астынан екi кiсiнi таса демi ойылып жасалан бас мсiнiн кездестiрдi. Оны бiрi Клтегiнi, екiншi йелiнi мсiнi екен аныталды.[1,13-б]
Клтегiнге арналан ескерткiш пирамида трiздi. Биiктiгi 3,15 метр, енi 1,24 метр, алыдыы 0,41 метр. Ескерткiштi жоары жаы бес брышты, ырларында айдаарды суреттерi мен аан табалары бейнеленген. Екiншi жаында ескерткiштi орнатылан кнi бiрiншi тамыз, 732 жыл деп жазылан.
Ескерткшт негзг бетнде 40 жол жазу бар, ол ескерткшт сол жа бетндег 13 жол жазуды жаласы. Тркологиялы дебиеттерде ескерткштег 40 жол лкен жазу /КТБ/, ал 13 жол жазу кш жазу /КТМ/ деп аталады. [2, 450-458-б]  
Ескерткiш негiзiнен табаш (ытай) жне кне тркi жазуымен толтырылан. Ескерткiш бетiндегi ытай жазуы 732 жылы ытай цари Хусен-Цунг тарапынан бедерленген. Мнда ытайша ескерткiштi ысаша мнi айтылан. ытай жазуы алаш орысша, французша, содан кейiн немiс, аылшын жне кейiнгi кездерi трiк тiлдерiне аударылды. Жазудын стiнде ытайша бiр сйлем бар, онда Марм Клтегiн жазуы делнген.  [3, 177-б] 
Клтегн ескерткшн зерттеуш красным Мырзатай Жолдасбековты аудармасында:
Он олым, тргiс аанынан
Мараш табашы.
Оуз Бiлге табашы келдi;
ырыз аанынан 
Тардуш ынаншы, Чур келдi;
Мазар трызуа, 
Зер салынан жазба тасты трызуа
Табаш аанынан зергершiсi 
Ча сеун келдi.
Клтегiн ой жылы, он жетiншi кнi лдi. 
Тоызыншы айды жиырма жетiсiнде жерледiк.
Мазарын, ою - рнегiн, жазба тасын, 
Мешiн жылы жетiншi айдын жиырма
жетiсiнде  тегiз аятады. 
Клтегiн лгенде ыры жетi жаста едi.
деп келтред. [4, 55-б] 
азаты халы аыны белгл алым Олжас Слейменовты кне мра жнiнiде 80 жылдары Монголияа дейлеп шып барып, кне ескерткштег жазуды з кзiмен кргеннiн жне жазуды браз блгн блнгенн байап, Монголияны мдениет Министрiне кiрiп ескерткiштердi ашы аспан астында алдырмауды тiнген. Бл тiнiштi Мскеуге де, Алматыа да жеткзгендгн айта келе Ендi мiне, сол арманымыз iске асып отыр. Бабалар рухы з елiмiзге оралды. Шын мнiнде ешбiр халыта жазу мдениеттi алыптаспаан кездi зiнде бiздi бабаларымыз з тарихын таса ашап жазып кеткен -деп, трк тлне жатызуа имаан Еуропалытарды пкрлерн терс екекдгн длелдед. [5, 5-б]