Адэбиеттен эссе жазу керек еди?"Куй кудырети" такырыбына!

Музыка аспаптарында орындалатын шыармаларды аспапты музыка деп атайды.
азаты домбыра, обыз, сыбызы, шертер сияты лтты музыкалы аспаптарында орындалатын уен-саз кй деп аталады.
Бзге жеткен е кне кйлер кй атасы орытты шыармалары.

Кй бадарлы мазмны бар, кркемдг жоары аспапты жанр. Онда табиат былыстары (Алатау, Саржайлау, Кбк шашан), тарихи оиалар (Ел айырылан, Жес), халы мерекелер (Тойбастар, Балбырауын), жан-жануарлар (Ау, оыр аз, Ккала ат), аыз-ертеглер (Млы-Зарлы, ос мйзд Ескендр), жеке адамдар (Байжма, Абыл), адам сезмдер (уаныш, Саыныш), т.б. трл оиалар мен былыстар суреттелед.

Кйлер таырыбы мен мазмнына арай аыз-кйлер, тартыс кйлер, тарихи кйлер, арнау кйлер, лирикалы кйлер, психологиялы кйлер болып жктелед.
азаты аспапты музыкасы ХV асырды соында жоары дегейге ктерлд. Бл кезде Байжма, Баламайсан, Есжан, Байжгт, за, Бода, Махамбет сияты кйшлерд атаы халыа кенен млм болды. ХХ асырда ежелг кйшлк нерд одан р рстеп дамуына рманазы, Дулеткерей, Тттмбет, Тоа, Абыл, Еср, Ыылас, Байсерке, азанап, Сейтек, Дина, Сгр сияты кйшлк нердег р тлалар елеул лес осты.
Домбыра кйлер орындалу мндер мен рылымдылы ерекшелктерне арай ткпе жне шертпе деп аталатын ек лкен трге блнед. Ткпе кйлер траты екпн мен лшемде, о олды ттас слтенумен орындалады. Ал шертпе кйлер кбнесе нажималыс дауысты болып, о ол саусатарыны шымен орындалады.

азаты е кне кйлерн кпшлг обыз кйлер. Ежелг трк тектес халытарда обыз кйлер жыраулар нернен бастау алады. Жыраулар жырды обызбен сйемелдеп отыран. обыз кйлернде брыны басы сарындары да кп кездесед. Бл нерд дамытуа Кетба, Кербала, Айрауы, Кккесене, Ыылас жне Жаппас аламбаев, Дулет Мытыбаев сынды лы кйшлер зор лес осан.
азаты ежелг аспапты музыкасы аса бай кркемдк тередгмен ерекшелгмен , рухани мдениетт нды азынасы ретнде рпатан рпаа нажималаса бермек.

азаты халы аспапты музыкасыны бгнг кнге жетуне ататы домбырашылар Дина Нрпейсова, Оап абиожин, Науша жне Махамбет Бкейхановтар, Лпан Мхитов, али Жантлеуов, ылман Хайрошев, Тлеген Аршанов Смал Кшекбаевтарды срген ебектер шан-тез.
Домбыра аып, шертп ойнайтын шект музыкалы аспап. азаты н-кй орындаушылы дстрне байланысты домбыра аспабыны брнеше тр бар, оларды тек сырт пшн ана емес, шек жне перне саны да р илы болып келед. азр домбыраны ек тр кездесед. Негзнен 2 шект болып келед. 3 шект домбыралар да бар. азастанны батыс р, Ара мен солтстк-шыыс рлерн домбыралары ел арасында кп пайдаланылады.

обыз ысышпен ойналатын шект музыкалы аспап. Мойны имек келетн бл аспап сол ол саусатары тырнатарыны сыртын шекке тигзу арылы ойналады. Аспаты шанаы термен апталып, ысыштары мен шектер жылыны ылынан жасалады. Ертеде обызды басылар дретт кш ретнде пайдаланан. Бгнде обыз аспабында ойнау шеберлгн крделенуне байланысты трт шект обыз да пайда болды. Бл обызды шектер сымнан жасалады.

Жетген кп шект музыкалы аспап. Кейбр алымдар жетген сз жет байлы, жет азына дегенд блдред десе, кейбр аыздарда ол жет хан деген сзден делнед. Жетген деген атау тегнде жет жне н сздерн бргунен ралуы ммкн дейтн де пкр бар. Аспап ттас ааштан ойылып жасалып, шанаы кн термен апталады. Кйге келтру шн тиек орнына асы ойылады.

Шертер шанаы термен апталан, аза халыны е кне музыкалы аспапиарыны бр. Шертп ойнау тслне байланысты шертер деп аталан. Ол ек немесе ш шект болып келед.
рылысы жннен домбыра, обыз аспаптарына да сас келед. Шертерде кбнесе шертпе кйлер орындалады.
Асатая ертеден келе жатан слкмел аспап. аза халында лтты билерд сйемелдеу шн олданылан. азата оырау, сапан, тятас, шартылда сияты слкп ойнайтын аспаптар да бар.

омуз шект, шертп ойнайтын музыкалы аспап. Сырт пшн алмрт трзд. Мойны зын, лаына ш сым шек таылады. Ойнау дс трлше болады. Суырыпсалма аын-жыршылар з шыармаларын омузбен сйемелдей отырып айтады.

Шаобыз бл кне музыкалы аспап. Оны ортасыда сйр тлшес болады. Шаобыз делген ааш таспалардан жасалады. Шаобыза жп байланып, сол жпт серпп тарту арылы тлшес тербелске келтрлед де, дыбыс шыады. Мндай аспаптарды темр текшелерден жасалан трлер де бар. Бл аспапта кбнде йел адамдар ойнайтын болан. Аспапты кйге келтру тлшен зындыы мен алыдыына байланысты.

Сыбызы урайдан, ааштан, кейде жезден жасалынатын кне рлемел музыкалы аспап. Ол ертеректе баташыларды е сйкт аспабы болан.
Сазсырнай рлемел аспатар тобына жатады. Ол саздан жасалынып, ота кйдрлед.