Эссе на тему "Казактын салт дастурлери"

алы мал

алы мал (дстр, кде). Мен ат тон айыбымен алы мал айтартпашы болдым ой (С.Кбеев). да тсу рсм келслген со дала заы бойынша кеу жаы алы мал тлеуге тис. Бл аза, аза болалы блжымаан ежелг дстр. Оны млшер даларды дрежес мен дулетне байланысты ек жа келсе отырып шешед. Брыны кедейлер арасындаы алы мал млшер бес алты малмен тынса, р байлар арасында ек жз, бес жз, мы жылыа дейн жеткен. Би мен байлар, хан мен трелер арасында алы мал стне бес жасы деп аталатын бес тйеге осып бр жетм ыз (к), ая жасы днп беретн ш тйеге оса бр еркек жетм (л) бергендг кейбр деректер арылы белгл. алы малды ыры жет, отыз жетн бтн, отыз жет, отыз жетн жартысы, жасылы отыз жет, жиырма жет, он жет, домала алы мал, домала бата сияты трлер болан. Мны сыртында той мал, ст аы, кйеу апаратын лу, л тр апаратын, таы баса кптеген баалы кде, жоралар да болады. Бан кеес кмет кезнде ызды мала сату деп ара кйе жаылып келд. Ал шындыында ызды жасауы алы мал млшернен кем болмаан. Демек, брыны дала заында бл ескерлген сияты.
рине алы мал даларды дулетне байланысты болан. Бл сте ркм з шама шарына арай белглеген. Брыны заманда алы мал байлы пен мырзалыты дрежесн йглейтн крнст айаы боланы шынды. ХХ асырды алашы ширегнде Кш жзде Байсаал мен Орта жзде Сапа да болан. Сонда Байсаалды ызыны алы малы бес жз жылы болан. ш жз жылы ара малы, жз жылы йге кргзер, жз жылы той малына кетпт (М.Ж.Кпеев).

Кйеуая

Кйеуая (рып). Жгт алыдыын аланнан кейн деп бойынша енесн ошаметпен з йне апарып салады. Ата енес кйеу баласына р мал атайды. Мны кйеуая дейд.


Тйемрынды

Тйемрынды (рып). затылып жатан келншек кшн жолында отыран ауылды адамдары (жастары, йелдер) керуен атыны нотасынан, не тйесн бйдасынан стап трып срайтын кдес. ыз анасы олара кдесн жасайды, кде алан риза болып, баыт тлеп батасын берп, жол болсын айтады.

ыз ашар

ыз ашар (дстр). Былайша ыз ашар дстрн ткзетн йд болыс й дейтн крнед. (Х.Арынбаев). Кйеуд келун рын келу десе, ызды атастырылан кйеун кру ыз ашар дейд. Бл рын тойы тетн кн болады. рын той жастар шн клд, думанды тойларды бр. Бан жас жегелер мен жастар атынасады. Кйеуден алынатын ол статар, шаш сипатар, ыз шатар, ара жатар, крпе имылдатар таы сол сияты кделер осы жолы берлед. Ек жасты брн бр крп, тлдесу де осы тойда болады. Екеу де брн бр натып, алыды жгтке ыз белгс орамалын жне оны н арындастарына да трл сыйлытар беред.
Кйеу рын бараннан кейн далы бзылатын болса аза заында те ауыр с. лкен дауа кетед. Кйеу себепсз бас тартса брыны берлген мал айтарылмайды жне айып салынады. Батаны ыз жаы бзатын болса алы мал толы айтарылады р айып тлейд.