шокан уалиханов конспект

Улиханов Шоан Шыыслы (1835-1865) - азаты лы алымы, ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, аартушы, демократ. Шын аты Мхаммедханафия, жесн бала кннде "Шоаным" деп еркелетп айтуымен, "Шоан" аталып кеткен. Туан жер - азрг останай облысындаы смрын клн жаасы. Ары атасы - азаты лы ханы Абылай, Шоан оны шберес. з атасы Ули де хан болан. Ал кес Шыыс азастанда ханды жйе жойылып, аа слтандыты енгзлуне байланысты, аа слтан лауазымын иеленген."Жет жртты тлн блуге тист" хан тымы боландытан, ауыл мектебнде оып, арабша хат таныан Шоан араб, шаатай тлдерн мегеред. Бдан кейн оны кес сол кезде Сбрдег е тадаулы оу орны деп есептелнетн Омбы ка-дет корпусына беред. Зерек те зердел Шоан мнда ек-ш жылдан кейн-а з кластастарынан ана емес, знен ек жас лкендерд класындаыларды да басып озып шыады (Г. Н. Потанин). Ол осында белгл шыыстанушы красным И. Н. Березинн тапсырмасы бойынша Тотамыс ханны "Жарлыына" талдау жасайды. Бл оны алашы ылыми ебег ед. Жастыына арамай, оны блмдарлыын, сресе, шыыс дебиет мен тарихын жасы блетндгн сол кездег орыс алымдары да жоары баалап, мойындай бастаан болатын.Кадет корпусын бтргеннен кейн Шоан Батыс Сбр генерал-губернаторыны кесеснде алдырылады. Ол 1855 жылы лы жзд оан хандыыны ыпалынан шыарып, Ресейге осу баытында жмыс стеу шн йымдастырылан экспеди-цияа катысьш, Семей, Аягз, апал арылы ле Алатауына дейн келед, Жонар апасына, Алакл, Тарбаатайа саяхат жасайды. Осы сапарында аза, ырыз ауыз дебиетн лглерн, тарихы мен этнографиясыны материалдарын жинап алады. Бл ебегн жоары баалаан генерал Г.Х.Гасфорт оны заслугаа сынады, скери лауазымы бр сатыа жоарылап, поручик атаын алады. Келес жылы М. М. Хоментовский басаран скери-ылыми экспедицияа атысып, кырыз елн жете зерттеп, Ыстыккл аймаыны картасын жасасады. "Манас" жырын жазып алып, ле зенн басындаы Манас жоры жасады деген жерлерд барып кред. Сбр мен Тянь-Шань аралыында кшп жрген ырыздар Алатауды автохтонды ежелг трындары екенн тарихта тыш рет анытап беред. ырыздарды кне тарихы жннде жазан географ К.Риттерд, А. Гумбольтт, шыыстанушы алымдар Шотт пен Клапротты ебектерне сын айтады, тарих, география саласындаы даны Петербург алымдарына да жетп, жиырмадан жаа асан жас Шоанды Орыс География оамыны толы мшес етп сайлайды.Шоанны ашарияа сапары алымды, аартушылы саласындаы ебегн жаа белеске ктерлуне жол ашты. оан хандыыны ашардаы консулы р саяси резидентн кмегмен ашарды экономикалы саяси крылымын зерттеп, бл халыты тарихы мен этнографиясынан кптеген материалдар жинайды. ашар сапарынан "Алты шаарды, яни ытайды Нан-лу провинциясыны шыыстаы алты аласыны жайы" атты ебег дниеге келед. Бл Шыыс Тркстан халыта-рыны тарихына, леуметтк крылысына арналып, сол заман ылымыны бик дегейнде жазылан лемдег тыш зерттеу жмысы ед. замай ол Германияда, Англияда жарияланады.Шоаннан алан мраны бр бейнелеу нерндег зерттеулер. Бл ебектер оны нерд осы саласындаы азаты тыш специалист суретшс боланын длелдейд. Ол негзнен портрет, пейжаз жне халыты трмыс-салтын бейнелеумен айналысан. Одан 150-дей сурет алан.Науасы медегендктен Петербургтан елге оралан Шоан туан халыны ек жаты анауда езлгенн крп, 1862 жылы сайлауда Атбасар округыны аа слтаны болуа талпынады. "Елдестерме пайдамды тигзу шн аа слтан болым келд. Оларды чиновниктен, аза байларынан орама болдым. Сондаы е алдымен кздегенм з басымны мысалы арылы жерлестерме оыан аа слтанны пайдалы екенн крсету ед" деп жазады ол бл туралы досы Достаевскийге. Бра ол бл масатын орындай алмай, аа слтандыа те алмай алады. Осыдан кейн М. Г. Черняевт  экспедициясында болып, оны жазысыз елд ырына шыратан анйлы аталдыын кргендег жан кйзелсне осылып, Шоанды брн тастап, ел арасына кетуге мжбр етед. Тн ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаан Шоан 1865 жылы Алтынемелде, Кшентоай деген жердег Тезек трен ауылында айтыс болады.Шоанны мандайына "жар етп снген йрыты жлдыздай" ыса ана мыр сру жазылды. Бра ол сол аз ана мырында адам аблетн ажайып ммкндктерн, гуманизмн бик ресн, лтжандылыты жалтасыз лгсн, ылыми аблет пен алырлыты айран аларлы негесн барша болмысымен, натылы с-рекетмен длелдеп лгерд.