Сйлем рылысына арай нешеге блнед?

сйлем трлер

сйлем рамы мен рылысына арай брнеше трге блнед. Сйлемде трлаусыз мшелерд болу, болмауына арай жала сйлем жне жайылма сйлем болып блнед.

Нажимала сйлем - трлаусыз мшелер болмай, тек бастауыш пен баяндауыштан ралан сйлем.

Жайылма сйлем - трлаулы мшелермен атар трлаусыз мшелер де бар сйлем.

Сйлемде бастауышты болу, болмауына арай жаты сйлем, жасыз сйлем болып блнед.

Жасыз сйлем - бастауышы бар кейде айтылмай трса да, бастауышын баяндауышы арылы табуа болмайтын, баяндауышты з ана сол сйлемге йыты болатын жай сйлем тр.

Жасыз сйлемн баяндауыштары мынадай тлада келед:

1. ы, -к, -ы, -г жрнаты алау рай етсткке бол кмекш етстг тркесп келед: айтысы келд.

2. Тйы етсткке керек, жн, ммкн, тис сияты сздер тркесп келед: баруы керек, айтуы тис т.б.

3. ып, -п, -п жрнаты ксемшеге бол (кбне болма трзд болымсыз трнде) кмекш етстг тркесп келед: айтып болмайды, ып болмайды.

4. Баяндауыш рамында бастауыш тлалы сз бар, бра сйлем мшелерне жктеуге келмейтн траты тркестерден болады: шек слес атты, шарасы алмады.

Толымды сйлем - сйлемде ойа атысты айтысуа мшелер тгел жай сйлемн тр.

Толымсыз сйлем - айтылуа тист трлаулы я трлаусыз мшен бр тсп алан жай сйлемн тр.

Мысалы: Клен бр ытып сырта шыты. Кп сыртынан айыс белбеун буып алды. Кзнен жасы ыршып кетт. Осы ш сйлемн алдыысы толымды cйлем, йткен оны сйлем етп тран баяндауышы (не стед? - шыты) да, бастауышы (км шыты? Клен) да бар жне сйлем блдретн ойа атысты пысытауыш (айда шыты? сырта жне алай шыты бр ытып ) та жмсалан. Сондытан бл - толымды сйлем. Екнш сйлемде баяндауышты (не стед? буып алды) иес бастауыш жо, сйлемде тсп алан, бра оны табуа болады: км буып алды? ол (Клен). шнш сйлемде кзнен сзн анытауышы (кмн кзнен?) тсп алан. Сондытан екнш, шнш сйлемдер толымсыз сйлемдер деп танылады.

Атаулы сйлем - ойды блдрмей, тек соан байланысты затты былысты, мезглд, мекенн аты аталып крсетлетн жай сйлемн ерекше тр.

Атаулы сйлем жеке дара олданылатындытан, шартты трде сйлем деп танылады. Бра оны мн тек знен кейн олданылан сйлемдер арылы тснлед. Атаулы сйлем з шнде сйлем мшелерне жктелмейд.

Мысалы: Кеш. Ымырт жабылан кез. Ккшетау маы. Айнадай тны сулы Клшмект асы. Клшмект жаасындаы кк ала амыс, судыр ратар айнаны жиегне салынан салынан дем рнек сияты. Мнда алашы 4 сйлем мезглд (1-2 сйлемдер кеш жне ымырт жабылан кез) жне мекенд (3-4 сйлемдер: Ккшетау маы жне айнадай Клшмект асы) атап ана тр.

Мысалдан кргенмз атаулы сйлем бр сзден де, брнеше сзден де рала беред.