сын есмн жасалуы

Сын есмн жасалуы

Отпрыск есм рамы жаынан негзг отпрыск есм жне туынды сын есм болып блнед. Ешбр осымшасыз негзг тбр кйнде жмсалатын отпрыск есмд негзг отпрыск есм дейд. Мысалы: ара, кк, бик, таза, жасы, сары, тере т. б. Бл сияты сздер р арай блшектеуге келмейтн негзг тбрлер. 

Баса сздерден жрна арылы жасалан отпрыск есмд туынды сын есм дейд. Мысалы: кш-напевал (ел), кеш-к (ауа), нер-л (жгт), аудан-ды (комитет), азамат-тык, (борыш), тарих-и (оиа), рк-ек (ат) т. б. рамы жаынан туынды отпрыск есм негзг тбр мен осымшадан (жрнатан) трады. Демек, туынды отпрыск есмдер жрнатар арылы жасалан сын есмдер болып табылады. Туынды сын есмдер жрнатар арылы есм сздерден де, етстктен де жасалады. Мысалы: ыс-ы (кн), су-сыз (жер), сз-ше (адам) т. б. отпрыск есмдерд тбр зат есм болса, тол-ы (адам), ктер-к (кл), ауыспалы (егс), сте-ме (аы) т. б. сын есмдерд тбр етстк. Сондытан да отпрыск есм жасайтын жрнатар ек топа блнед: есм сзден сын есм тудыратын жрнатар жне етстктен отпрыск есм тудыратын жрнатар. Отпрыск есм сондай-а осарлану жне тркесу арылы жасалады. Мысалы: лкен-кш, апалы-слл, бик-бик, жасы-жаман, балалы-шаалы жне шбар ала, ара кк, а саалды, жирен аса т. б. Блар рамына арай крдел отпрыск есмдер деп аталады. Бр ана тбрден негзг немесе туынды тбрден тратын отпрыск есмдер подарка отпрыск есмдер деп аталады.

I. Есм сздерден отпрыск есм тудыратын жрнатар.

Есм сздерден отпрыск есм тудыратын негзг жрнатар:

1. лы, -л, -ды, -д, -ты, -т; тау-лы, тас-ты, дене-л, крк-т, нер-л т. б.

2. -сыз, -сз: й-сз, жер-сз, ызмет-сз, жол ас-сыз, ааш-сыз т. б.

3. -ы, -г, -ы, -к: жаз-ы, ш-к, сырт-ы, со-ы, кз-г, тн-г т. б.

4. -лы, -лк, -ды, -дк, -ты, -тк: азамат-ты, жыл-ды, клем-дк, кн-дк, лке-лк, кмелет-тк т. б.

5. -шыл, -шл: жер-шл, йы-шыл, клк-шл, й-шл, сыр-шыл т. б.

6. -ша, -ше: бой-ша, сз-ше, ким-ше, тер-шен т. б.

7. -дай, -дей, -тай, -тей: й-дей, ой-дай, арыстан-дай, ат-тай, тлк-дей т. б.

8. -кер, -ой, -ор, -паз, -ымпаз, -мпаз: табыс-кер, найза-гер, уес-ой, сн-ой, бле-ор, жем-ор, шай-ор, нер-паз, сем-паз, жем-паз т. б.

9. -и, -ы, -: тарих-и, дн-и, деб-и, ресм-и, мден-и, аза-ы, адма-ы, естек-, (башр-лы), алтай-ы, араб-ы т. б.

Ескерту: 1. Крсетлген жрнатарды кейбр баса сз табында да кездесед. Мысалы: -лы, -лк, -ды, -дк, -ты, -тк жрнагы зат есм де жасайды: жасы-лы, жаман-ды, дос-ты, кнде-лк, орын-ды, т. б. -сыз, -сз, -дай, -дей, -тай, -тей, -ша, -ше, т. б. стеуде де кездесед. Мысалы: аы-сыз берд, ат-сыз келд, ыс-тай дайындалды, тоты-дай сайрады, кйлек-ше отырды т. б.

Бндай сздер сйлемде блдретн маынасы мен кызмет арылы ажыратылады.

Араб-иран тлдернен енген -кер, -ой, -ор, -паз жрнатары ндестк заына баынбайды, йткен бл жрнатардын жуан жшке сыарлары жо. 

2. Етстктен отпрыск есм тудыратын жрнатар.

Етстктен отпрыск есм тудыратын негзг жрнатар:

1. -ак,, -гек, -ак,, -кек, -а, -ек: рыс-ак, тай-а, рк-ек, ор-а, бл-ек т. б.

2. -ы, -к, -, -к: тол-ы, сын-ы, аш-ы, аса-, сире-к, бт-к т. б.

3. -ыш, -гш, -ыш, -кш: бл-гш, жаз-ыш, кр-гш, айт-ыш, бар-ыш т. б.

4. -ыр, -гр, -ыр, -кр: т-кр, ш-ыр, ал-ыр, тап-ыр, бл-гр т. б.

5. -ша, -шек: рын-ша, жасан-ша, срн-шек, ызан-шак, матан-ша т. б.

6. -ыы, -к, -ы, -к: бас-ыы, ктер-к, шаш-ыы, салбыра-ы т. б.

7. -ынды, -нд, -нды, -нд: жаса-нды, кра-нды, тй-нд, т. б.

8. -малы, -мел, -балы, -бел, -палы, -напевал: ктер-мел, тада-малы, айнал-малы, жылжы-малы, ауыс-палы, кш-напевал т. б.

9. -ымды, -мд, -мды, -мд: жара-мды, шыда-мды, он-ымды, келс-мд т. б.

10. -аан, -еген: аш-аан, сз-еген, теб-еген, аб-аан т. б.

11. -улы, -ул: атар-улы, л-ул, ая-улы, ас-улы т. б.

12. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: ыз-ба, бра-ма, бас-па, боя-ма т. б.