насыбай жырауды казак дебиетндег орны? кенесары-наурызбай такырыбы мен идеясын

Кенесары - Наурызбай, тарихи жыр. Бл дастанды Кенесары асымлы бастаан лт-азатты кетерлсне бастан-ая атысып, барлы оиаларды з крген Нысанбай жырау Жаманллы шыаран. Нысанбай клемд, тарихи-реалистк сипаттаы жырда Кенесары мен Наурызбайды бейнесн батырлы эпос лгсмен жырлап, лт-азатты ктерлсн соы кезн тере танып, лкен аынды шеберлкпен суреттеген. лтты батырлар Кенесары мен Наурызбайды психологиялы жаынан е бр айын айшыталан бейнес жасалынан. Бл жырды тарихшы алымдар да, жазушылар да здерн зерттеу жмыстарында, шыармашылы ызметтернде дерек кез ретнде пайдаланан. лт-азатты ктерлсн шнде жрп, оны жалынды жыршысына айналан Нысанбайды аузынан тараан жыратапан себептерге орай, тарихи ждгер ретнде де, кркемдк ескерткш ретнде де ете нды дние. Жыр алаш рет 1875 ж. С. Жантрин мен Т. Сейдалинн аудармасымен Записки Оренбургкого русского географического сообщества журналыны 3-ш белмнде сз азаша, рп орысша болып басылды, аза тлнде 1912 ж. азанда Институт баспаханасында Жспбек Шайхисыламлы жинап жырлаан жыр нсасы исса-и Наурызбай тре асым улы асым Абылайханов деген атпен жарык крд. . Диваев жинаан Ж. Басыарин нсасы X. Досмхамедлыны алы сзмен 1923 ж. Ташкентте, Н. Треловты алы сезмен 1924 ж. Мскеуде жарияланды. Бл басылымдарда Нысанбай жырауа лкен иянат жасалды: ктерлске тл тигзлп, мазмн жаы млдем баса арнаа тст. Е. Ысмайылов пен . Бекхожин Кенесарыа тл тигзетн брмаланан жерлерд алып тастап, Нысанбайа тн лгмен жырланатын нсаны 1940 ж. здер растыран Батырлар жыры деген клемд жинаа енгзд. Жырды тпнсаа жаыны 1875 ж. нса мен толы та кркем лгс - 1938 ж. Р А фольклор экспедициясыны торайлы ашкынбай араевтан жазып алан нса. Жыр Кенесары-Наурызбай ктерлсн шырау бикке жетп, лсреген кезн, ктерлс басшысы хан Кенен мздай каруланан патша скерн екпнне тойтарыс беруге шамасы жетпей, атамекеннен ерксз кетп, тора тскен жаралы жолбарыс кйн кешкен кйзелсн бейнелейд. Нысанбай жырауды халы атынан ос батырын жотаан м-шерге толы зарлы жотау жырында ктерлст, зект арнасын лкен ауымда амтып, Кенесары, Наурызбай ерлктерн брыны батырлар жыры дстрнде бейнелейд, эпикалы оиаа лирикалы сипат берп, заман шындыын тебрене жырлайды. Жыр керкемдк уатымен ана емес, тарихи дерект сипатымен де кнды. Тарихшы-красным Е. Бекмаханов атап крсеткендей, жыр ктерлске байланысты туан баса шыармалардан озы, жырда тарихи мн бар жекелеген оиалар шындыпен баяндалады, шыармада суреттелген жайттар ктерлс кезнде болан окиалардан алшатап кетпейд. Сталиндк кмшл-мршл жйен еск мра атаулыа арсы саясаты бл баалы тарихи жырды жарты асыр уаыта дейн жылы жауып оюа мжбр етт де, елмзд туелсз мемлекет болуына байланысты Кенесары-Наурызбай жыры да халымен айта кауышты. Нысанбай аыннын бл жыры Хан кене жинаы (1993) мен аза халык дебиет кп томдыыны Кенесары-Наурызбай ктерлсне арналан тарихи жырлар топтастырылан 17-томына (1996) енгзлд. уезовтн, Кенесары асымов бастаан лт-азатты ктерлсн тарихымен тере таныс боландыын 1924-25 жылдары жазылып, 1927 ж. баспадан шыан дебиет тарихы оулыында Кенесары-Наурызбайды ысаша гмес жне Кенесары жырыны мнс атты тараушалар жазып, алашында жырды оиалы аымын, сюжеттк рылымын зерттеп, екншснде жырды кркемдк трыдан тере талдаанынан кремз. уезовт тадыры иын болан шыармаларыны бр - Хан Кене пьесасы. Пьесаны да уезовт Кенесары-Наурызбай жырындаыдай лт-азатты озалысты соына, ырызбен болан соыса арнаан. Окулыта жырды фабуласына, сюжетне шолу жасалып, мазмны айтылан. уезов мнда суреттелген оиалара атысты зн кз- арасын сездре отырып, Нысанбай жырауды лт-азатты ктерлсн жыршысы ретндег акынды, адамды бейнесне де баа беред, з ойын блдрп отырады. Жырды кркемдк ерекшелктерне катысты терен ойлар айткан. Жалпы тарихи жырлар туралы, оны шнде Нысанбай жырауды шыармашылыы туралы кейнг жылдардаы зерттеушлерд Кенесары-Наурызбай жырына атысты ойлары уезов ойларымен толытай ндесед. уезовт 1924-25 жылдары айтан Кенесарыны айы-екншмен бткен жорыы аза баласыны барлыына да адрл, асиетт гмедей болып кп жайылан. Бл жырды кп жайылуына екнш бр себеп болан нрсе - Кенесары сн зге батырларды снен лдеайда р, ддеайда клемд оиа боландытан туады деген ойлары Кенесары тласына да, Нысанбай жырына да берлген дл баа. уезов ебегнде Нысанбайды шыармашылы бейнес тере талданып, Абылай хан заманындаы Бар жырауды шыармашылык ызметн зндк ерекшелктермен салыстыра крсетлген. Бар жырауа араанда Нысанбайды олды шнде жрген, скерд барлы иын-ыстау соыстарыны басы-асында жрген жырауды