Асанкайгы туралы малимет

Асан айы (Хасан) Сбитлы[1](14 асырды аыры 15 асырды басы) мемлекет айраткер, аын, жырау, би, философ. з Жнбек ханны аылшысы болан. кес Сбит Арал рн Сырдария жаасын мекен еткен. ызылорда облысы, Шиел ауданы, Жет улие орымындаы Асан ата кесенес - Асан айы мазары делнед.

Мазмны

1 алымдар зерттеу

2 мр срген кезе

3 Толаулары

4 Философия дниетанымы

5 Дереккздер

алымдар зерттеу

Оны мр срген тсы Алтын орда жне аза халыны алыптасу кезене сай келед. Асанайы шыармашылыында негзг орын алатын аза трмысыны зект мселелерн арау еткен философиялы-наылды жанрлар: толау, терме, шешендк сздер болып табылады. Асанайыны шыармаларын жинап, зерттеумен Ш.Улиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Кпеев, С.Сейфуллин, М.уезов, таы баса айналысты. Жырауды аынды мрасын бастыру XIX асырды соында басталды. Асан айы заманында Алтын Орда ыдырап, оны орнына ырым, азан, збек хандытары пайда болды. Ноай ордасы тарап, аза хандыыны тарих сахнасына шыуы хандытар арасындаы ым-иаш талас-тартысты аласапыран кеземен тспа-тс келд. Кейнг рпа улие танып, аты аыза айналан кшпеллер философы (Ш. Улиханов) атанан Асан айы знен алан ыса отпрыск болжаулары, сиет арылы зн жайынан да, заман аарынан да брталай крнс, блк-дерек беред (М.уезов).[2]

мр срген кезе

Асан айы Сбитлы XIV асырда мыр кешкен, Алтын Орда, азаты данышпан аылгй жырауы, з дурн абызы, бас би, Шоан Улихановты айтуы бойынша, аза халыны амын, болашаын ойлаан "отдала философы", осындай ойшыл, ел амын жеп, айы-асрет кешкен Асан атына кейн "айы" сз осылып аыздалып кеткен. Шежре-аыздарды айтуынша Асанны кес Сбит за жасаан, он сегз мы аламны, сты, жан-жануарды тлн блетн, з крпкел улие, ататы саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес блгеннен осындай асиеттерге баулып сред. Сондай негел, лаатты трбие крген Асан жас кезнен-а туан халынын амын, оны келешекте р де, ргел ел болу жаын ойластыра бастайды. Сондытан да ол жас болса да хан, слтан, би, бектермен брге жрп, олара аыл осысады, ой-пкр жарыстырып, тайталасып ержетед. Бозбала кезнен-а ол аынды-жыраулы, шешендк, тапырлы нерд жете мегеред. Ел дауын, жер дауын, дет-рып мселесн шешерде оны аылдылыы, алырлыы, кесмд, шешмд колотилк сздер зге би, шешендерден стем боп шыа беред. з Жнбек (туан жылы 1342) Бкл Алаш жртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол з Жнбекпен брге талай-талай мселелерд баскаруа, шешуге араласады. з Жнбек лген со Асан би Дешт ыпшаа айта оралады. Алайда ордадан блнген рулар Шу, Сарысу бойына орналасан со, ел ргес берк, аайын арасы тату болуы жолында кресед. Асанайы е алдымен ханды кметт кшейту, елд ораныс аблетн арттыру ажет деп санайды. "з Жнбек ханды уаытша табыса мастанып кетт, аза халыны, Алтын Орда болашаын жете ойламайсы деп сгед".

Асанайы ойа ошар, жылыа айыр салмай, бура шгермей, сиырды басыз сатап, малды ш жыла дейн ту ылып ауан екен. Мнысы кшкен елге тл ая байлау болмасын деген болар. Сол ауып бара жатан бетнде Алтын Орданы ханы з Жнбекке кез болыпты. Брын ш рет той жасап шакыранда Асанайы бармаан екен. Ауып бара жатып кез болан со, з Жнбек айтыпты:

- Брын бр хан болыпты. Ханны асында бр араша кедей косысы болан екен. Ханны малыны смеснен озы арын май мен бр ап рт алан екен. Кзд кн кздеуге онар мезглде, араша: "Ханны бйбшес ханымды шаырып алып, осы рт пен майдын алдын таттырып кетейк. Сонда бзге аланы жым болар. Ханыма таттырмай кеткен со берекес болмас" - дейд.

Ханымды йне шаырса, арашаны йне крп шыуа намыс ылып керлп, "не барамын, мне барамын" деп аыры бармапты. "рт, майды алдын ханыма таттырмай кетпеймз" деп лг байстар ханымды сарайып ктп кп уаыт кшпей отырып калыпты. Кндерд кннде ханым келе жатса, ханны кс алатын бурасы оны уыпты. Ханым сасанынан, араша йге ойып кетпт. Сонда шал байс айткан екен:

Шаырса келмес ханымды,

Бура уып келтрд.

алжы-блжы дегзбей,

Тура уып келтрд.

Бастай кр атын ртыды,

Сала кр атын майыды, -

- депт. Сол айтандай, ш рет тойыма шаырдым, келмед. Аыры адрсз, аясыз келд-ау Асаным!

- Рас айтасы, з Жнбегм. Ойы рашыа ауан екен, - дейд Асан-айы. - з бойымдаы аат се ие бола алмаан жан ед. Сондытан айтып отырсы, сен з неге той ылды, блес бе? Брнш рет той ылды, араалпаты ызы арашаш слуды алдым деп. Екнш рет той ылды, Жайы суды бойынан дауыл тпесе, жан тпейтн й салдырдым деп. Оан несне келейн, деп Асан жырлап кетт: